امامزاده یحیى

بقعه امامزاده یحیى در محله قدیمى‌‌اى به همین نام در ناحیه عودلاجان قرار دارد. بناى فعلى در سال 1320 خ. در محل بناى خشتى قدیم كه در سال 1318 خ. منهدم گردیده بود، به همان سبك و هیئت اصلى ساخته و ملحقات و تزیینات آن به تدریج در سال‌‌هاى بعد اضافه شده است.

 بناى قدیمى امامزاده شامل برج خشتى هشت ضلعى بود كه مانند ابنیه دیگر عصر مغول، یك گنبد آجرى دوازده ضلعى هرمى شكل بالاى آن قرار داشت. اندازه هر ضلع خارجى برج هشت ضلعى قدیم 2/30 متر بود و اكنون هم اضلاع خارجى قسمت اصلى بقعه همین اندازه را دارد. فاصله هر ضلع داخل حرم قدیمى با ضلع مقابل در حدود چهار متر بود.

 تا سال 1328 هنوز بقعه اصلى جدید احداث شده با گنبد آجرى به صورت ساده باقى بود و از آن سال به بعد كاشى‌‌كارى گنبد و ملحقات بنا و تزیینات آن‌‌جا به خرج وزارت فرهنگ انجام گرفت. / آثار تاریخى تهران، ص 15.

 صندوق منبت عتیقه بقعه بنابر آنچه در كتیبه‌‌هاى آن اشاره شده به دستور ملكشاه غازى پسر ملكشاه به سال 895 ق. به وسیله دو برادر به نام‌‌هاى استاد حسین و استاد محمد لواسانى ساخته شده است. مشخصات صندوق  عبارتند از: 2/05 متر طول و 1/06 متر عرض و 1/18 متر ارتفاع و اطلاعاتى بر بدنه آن بدین قرار حك شده است:

 1. حاشیه بالاى بدنه صندوق به خط ثلث برجسته مشتمل بر چند آیه سوره فتح از ابتداى سوره تا آخر آیه ششم است. پس از ختم آیه ششم و ذكر دو كلمه صدق اللّه در دنباله حاشیه از وسط ضلع شمالى چنین مرقوم شده است: «هذه البرئة و المقبرة یحیى بن زید الحسن بن امیرالمؤمنین على (علیه السلام(« و در ضلع شرقى صندوق كتیبه زیر مسطور است: «قد امر بنحت هذا القبر خلاصة الملوك و السّلاطین عضدالدوله ملكشاه غازى - ایداللّه دولته - ابن المرحوم مغفور ملك شاهرخ پادشاه معروف سلسله تیمورى (807- 850 ق) كه خود و همسرش گوهرشاد خاتون از بانیان خیر بوده‌‌اند. مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد مولانا را در سر مرقد زین‌‌الدین ابوبكر تایبادى در تایباد (كه به غلط طیبات مى‌‌گویند) در نزدیك مرز افغانستان احداث نمود. شاهرخ داراى فرزندى به نام عضدالدّوله ملكشاه غازى بوده كه در هیچ یك از كتب تاریخى مربوط به شاهان تیمورى از ملكشاه غازى نامى نبرده و تنها روى صندوق متبرك امامزاده یحیى (ع) در تهران نام این شاهزاده دیده مى‌‌شود و در نتیجه صندوق مزبور حاوى اطلاع تاریخى مفید و بى‌‌سابقه‌‌اى هم هست.

 2. حاشیه پایین صندوق هم مشتمل بر آیات 83 تا 90 از سوره انعام بوده، پس از ختم آیه اخیر این عبارت ذكر شده است: «عمل استاد حسین و اخوه محمد بن حسن لباسانى« بر حاشیه چهار طرف سطح فوقانى صندوق صلوات كبیر یعنى صلوات بر چهارده معصوم به همان ترتیب مرقوم رفته. پس از جمله صلوات - الله علیهم اجمعین - عبارت زیر مرقوم گردیده است: «تمام شد در تاریخ شهور ربیع الاخر سنه خمس و تسعین و ثمان مائه« به‌‌طورى‌‌كه ملاحظه مى‌‌شود، تاریخ صندوق كه قدیمى‌‌ترین تاریخ موجود از آثار بقعه امامزاده یحیى است، 895 است یعنى 9 سال جدیدتر از در قدیمى بقعه سید اسماعیل مى‌‌باشد. / اطلاعات ماهانه، شماره 7، مهرماه 1329.

 سازنده صندوق نیز ظاهراً همان استاد حسین پسر استاد حسن نجار لواسانى، سازنده در قدیمى امامزاده سید اسماعیل است كه به همكارى برادر خود محمد، صندوق امامزاده یحیى را ترتیب داده‌‌اند. ناگفته نماند كه از سه صندوق عتیقه در سه امامزاده تهران، قدیمى‌‌تر و زیباتر از همه، همین صندوق امامزاده یحیى (ع) است كه رنگ‌‌آمیزى قدیمى آن هم بسیار جالب بود.

 در قدیمى بقعه كه چندان بزرگ نیست، در داخل چهارچوبى به قدّ پاى 1/55 متر و به پهناى 0/77 متر قرار دارد و بر روى آن علاوه بر منبت كارى، اشكال ستاره هشت پر و چلیپا روى دو لوحه پایین دو لنگه در، در دو كتیبه كوچك به خط ثلث نوشته‌‌اند كه خط اطراف آن را كشیده ولى منبت كارى آن را به اتمام نرسانیده‌‌اند. دو كتیبه مزبور بدین قرار است، روى لوحه لنگه است: «بنده درگاه قرابشاره.» روى لوحه لنگه چپ: «معمار العماره دیو حسن.»

 «قرا« كه به تركى معنى سیاه مى‌‌دهد، در قدیم جلوى اسم غلامان ذكر مى‌‌شده، بدین قرار غلامى به نام «بشارت« بانى این بناى متبرك بوده است. كلمه «دیو« هم در نواحى مازندران مخصوصاً قسمت سوادكوه در قدیم جلوى اسم ذكر مى‌‌شده است كه معنى بزرگ مى‌‌دهد.

 از آثار قدیمى دیگر در امامزاده یحیى باید از لوحه برنجى كوچك شش گوش به طول 23 سانتى متر و عرض 16 سانتى متر یاد كرد كه هنگام پى‌‌بردارى بقعه فعلى در سردابه‌‌اى كه از شن و مصالح زاید پر شده بود به دست آمد كه با عبارتى غیرفصیح و كمى مخلوط زیارت نامه حضرت امامزاده یحیى به خط نسخ نامرغوب به آن نقر گردیده و تصور مى‌‌رود مربوط به اواخر عهد صفویه باشد. دیگر لوحه كاشى فیروزه رنگ به طول 44 و عرض 29 سانتى متر با خطوط كوفى و نسخ برجسته است كه قدیم‌‌ترین و زبده‌‌ترین آثار موزه امامزاده یحیى به شمار مى‌‌رود. در قسمت پایین و وسط این لوحه كاشى به خط نسخ كلماتى كه معرف شخص متوفى مربوط به آن است نوشته شده كه بر اثر گسترده شدن لعاب كاشى درست خطوط آن مشهود نیست و به زحمت زیاد كلمات زیر را در آن مى‌‌توان تشخیص داد:

 «... ابوالوفا بن ابوالقاسم بن ابوالعبا (؟) سنه ثمان و عشرین و ست مائه« به شرح بالا لوحه مزبور مربوط به یكى از شخصیت‌‌هاى مذهب شیعه است كه در سال 628 یعنى بین بیست تا 25 سال بعد از دفن حضرت امامزاده یحیى (ع) در جوار تربت آن حضرت مدفون شده است.

 سرلوحه كاشى مستطیل كه قسمت بالاى آن‌‌ها نوك تیز است و هر كدام كمى بیشتر یا كمتر از 35 سانتى‌‌متر طول و بین 24 و 27 سانتى‌‌متر عرض دارد، ضمن تسطیح زمین ورزش مجاور بقعه به دست آمده است. بر این سرلوحه اشعارى به خط نستعلیق به رنگ آبى یا سیاه بر متن سفید مرقوم رفته و در قسمت بالاى آن‌‌ها یك جا تصویر رحل و دوات و قلم و قلمدان رسم شده و روى دو لوحه دیگر كه مربوط به دو زن نوجوان مى‌‌باشد، تصاویر شانه و انگشتر و صندوق و تزیینات مربوط به جهیزیه دختران نقاشى شده است و از نشاط و شادابى مردم تهران كه چنین كاشى‌‌هاى زیبایى تهیه و نقاشى مى‌‌كرده‌‌اند در قرن یازده هجرى حكایت مى‌‌نماید.

 یكى از این سه لوحه مربوط به (تقوى شعارى صلاحیت آثارى مولانا محمدرضا بن المرحوم مولانا عبدالشكور) بوده تاریخ آن شهر شعبان المعظم 1044 ق. است. دو لوح دیگر مربوط به دو بانوى جوان است یكى (عصمت دستگاه پرى زاد خانم بنت قلج خان بیك شاملو) به تاریخ ربیع الاول 1057 ق. ذكر گشته است.

 در باب نام و نسب شریف امامزاده یحیى چنین نوشته شده: «سید عزالدین ابوالقاسم یحیى الشهید رئیس رؤسا الشیعه و صدر علماء عراق« كه به چندین واسطه از اولاد عبدالله با هر فرزند حضرت امام زین العابدین (ع) مى‌‌باشد.

 بنابراین متن كتیبه روى صندوق آن حضرت كه عیناً در زیر نقل مى‌‌شود: «هذه التربة و المقبرة یحیى بن زید بن الحسن بن امیرالمؤمنین (ع)» با نسب آن حضرت كه در بالا نوشته شد تطبیق نمى‌‌نماید. عقیده محققین علم انساب بر این است كه كتیبه روى صندوق صحیح نمى‌‌باشد. به هر روى موضوع قابل بررسى و تحقیق است.

 نگارنده این سطور از زمره كسانى است كه به این كار مبادرت كرده و با مراجعه به كتب مختلفى كه در ذكر مأخذ نام آن‌‌ها مى‌‌آید به این نتیجه رسیده‌‌ام كه به گفته مرحوم حاج شیخ عباس قمى رحمةاللّه علیه نسبت جلیل حضرت امامزاده یحیى علیه‌‌السلام كه در تهران مدفون است به حضرت امام زین العابدین مى‌‌رسد و آن چنین است: «سید اجل عزالدین ابوالقاسم یحیى بن شرف‌‌الدین ابوالفضل محمد بن ابوالقاسم على بن عزالاسلام و المسلمین محمد بن ابوالحسن المطهربن على الزكى بن محمد شریف (كه قبرش در قم معروف است) بن ابوالقاسم على النقیب قم بن ابى جعفر محمد بن حمزة ابن احمد بن محمد بن اسمعیل بن محمد بن عبداللّه الباهربن امام زین العابدین علیه السلام«. حاج شیخ عباس نیز در این كتاب مى‌‌نویسد كه این امامزاده یحیى نقیب رى و قم و جاهاى دیگر بوده است و آن حضرت را خوارزم‌‌شاه شهید نموده است و اولاد او به جانب بغداد منتقل شدند و این سید شریف بسیار جلیل الشأن و بزرگ مرتبه بوده است و كافى است در جلالت قدر او تمجیداتى كه شیخ منتجب الدین در كتاب رساله خود از او نموده كه گفته «آسیاب« تشیع بر او دور مى‌‌زند متع اللّه المسلمین بطول بقائه و در حق آن حضرت فرمود سلطان عزه طاهره و رییس رؤساى شیعه صدر علماء عراق قدوة الاكابر حجة اللّه على الخلق الى آخره... كه خیلى مفصل است. تمجید شیخ از این حضرت كه مجلسى علیه الرحمه در بحار این رساله را نقل مى‌‌فرماید و نیز در جاى دیگر از كتاب منتهى الامال است كه عزالدین یحیى از اولاد امام زین العابدین است و او را خوارزمشاه شهید كرده و قبرش در طهران است. گویند والدش شرف‌‌الدین حضرت رسول اللّه صلوات اللّه علیه و آله و سلم را در خواب دید، عرض كرد كودكى كه دربطن عیالم است چه نام گذارم؟ آن حضرت فرمود (یحیى) چون آن پسر به دنیا آمد او را یحیى نام گذار و چون در جوانى شربت شهادت نوشید سِرّ این نام بر خویشان او معلوم گردید و به‌‌طورى‌‌كه از كتب مختلف برمى‌‌آید این بزرگوار در قرن ششم هجرى مى‌‌زیسته و با منتجب‌‌الدین هم عهد بوده، چه او در كتاب خود چون زندگان از وى یاد مى‌‌كند و در همین قرن هم به شهادت رسیده است و به‌‌طورى‌‌كه از صندوق چوبى بالاى قبر مطهر كه در قرن هفتم ساخته شده بر مى‌‌آید، نسب این حضرت به امیرالمؤمنین على علیه السلام مى‌‌رسد، چه بر روى صندوق نوشته شده است:

 «به امر عضدالدوله ملكشاه بن ملك شاهرخ غازى، این صندوق ساخته شده و نیز نوشته شده هذه البرئة و المقبره لیحیى بن زید بن الحسن بن امیرالمؤمنین علیه السلام«، ولى مدركى براى اثبات این ادعاى صانع صندوق دیده نشد و هیچ یك از علماى نسابه براى زید بن حسن علیه‌‌السلام پسرى یحیى نام، ننوشته‌‌اند و تازه اگر زید بن حسن را پسرى بوده در قرن ششم نمى‌‌زیسته است.

 این‌‌ها خود دلیل كذب آن ادعاست و نكته دیگر كه شایسته امعان نظر است، نام عضدالدوله ملكشاه بن ملك شاهرخ غازى است كه  در سال 895 ق. بر قسمتى از بلاد اسلام سلطنت مى‌‌كرده و این امامزاده مورد توجه او قرار گرفته و دستور ساختن صندوقى براى مرقد آن حضرت داده است. / اطلاعات ماهانه، 1329، مقاله دكتر ناصرالدین شاه حسینى.