امامزاده سید ولى

یكى از امامزاده‌‌هاى بنام تهران، بقعه متبرك سید ولى در ضلع شرقى منتهى الیه بازار ارسى دوزان مى‌‌باشد. اراضى قبرستان سید ولى كه موضوع و عامل مهمى در ایجاد انقلاب مشروطه ایران گردیده است، در مشرق آن و در فاصله میان بقعه و ضلع غربى بازار ارسى‌‌دوزان قرار دارد.

 بناى بقعه هیچ‌‌گونه نوشته و كتیبه‌‌اى ندارد كه حكایت از قدیمى بودن آن نماید. حرم مربع‌‌شكلى دارد كه هر ضلع آن تقریبا 3/5 بوده و شاه‌‌نشین‌‌هایى به عمق 2 متر تا 2/5 بر وسعت حرم از چهار جانب مى‌‌افزاید. ضریح چوبى سبزرنگى به طرح موسوم به جعفرى به طول سه و عرض دو متر از آثار جدید عهد قاجاریه در اطراف مرقد قرار گرفته است.

 صاحب مرقد در زیارت‌‌نامه آن «سید ولى بن محمدالتقى الجواد ابن باب‌‌الله‌‌الموتى منه و المأخوذ عنه« ذكر و معرفى شده است.

 وضع ساختمانى بقعه مى‌‌رساند كه از ابنیه اواخر فتحعلى شاه قاجار و مربوط به كمتر از صد و پنجاه سال قبل مى‌‌باشد و آن‌‌چه از نام بقعه برمى‌‌آید، بناى قدیم‌‌ترى داشته و از سایر بقاع تاریخى تهران جدیدتر نبوده است؛ منتها آن را باقى نگذارده‌‌اند. بر بالاى در حرم تنها نوشته موجود در بدین قرار خوانده مى‌‌شود: «... بهر توقف شده بانى در استاد یوسف عمل استاد یوسف نجار تبریزى سنه 1298.»

 در شمال و مغرب حرم سید ولى، مسجدى است كه همزمان با سال بناى بقعه یا كمى قدیم‌‌تر به نظر مى‌‌رسد و كتیبه كاشى آیةالكرسى حیاط مسجد كه جدیدتر از بناى مسجد است، به تاریخ سال 1293 مى‌‌باشد. به شرحى كه گذشت مدخل اصلى بقعه سید ولى از طرف جنوب است و این مدخل مشرف به جلوخانى است كه در ابتداى بازار معروف به پاچنار از سمت بازار اروسى‌‌دوزان و امامزاده زید (ع) واقع گردیده است. آثار دیگر هم در جوانب آن ساخته‌‌اند.

 بر سر در مسجد (مسجد آذربایجانیان) كه در مجاورت مدرسه شیخ عبدالحسین واقع گردیده است، كتیبه قرآنى شامل آیه مباركه «انّما یعمر مساجد اللّه...» به خطى غیراستادانه نگاشته شده است و در انتهاى كتیبه مزبور این عبارت خوانده مى‌‌شود: «... رقم حسین قولر آقاسى و به ثلث مرحوم میرزا تقى‌‌خان امیرنظام و به سعى مرحوم آشیخ عبدالحسین اتمام پذیرفت، سنه 1270.»

 مسجد فوق داراى كاشى‌‌كارى عالى دوره ناصرى و از آثار برجسته عصر قاجاریه در تهران است كه در شبستان زمستانى سال 1278 و شبستان بزرگ جنوبى و محراب سال 1285 مى‌‌باشد و بدین قرار بیش از پانزده سال بناى مسجد مزبور كه منشأ اصلى آن ثلث ماترك مرحوم میرزا تقى‌‌خان امیركبیر بوده به طول انجامیده است.

 ناگفته نماند این همان مسجدى است كه در همسایگى جنوبى آن منزل شاهزاده على‌‌قلى‌‌میرزا اعتضادالسلطنه واقع بود كه طبق نظر شیخ عبدالحسین و سایرین قسمتى از خمخانه خود را براى توسعه شبستان به مسجد واگذار نمود... .

 در سمت مغرب جلوخان سید ولى آب‌‌انبارى است كه بر بالاى مدخل پلكان آن، این كتیبه است: «حسب‌‌الفرمایش جناب اشرف امجد ارفع اجَلّ اكرم صدراعظم ایران اعتمادالدوله میرزا آقاخان به جهت طلب مغفرت از براى مرحوم محمدیوسف‌‌خان صورت اتمام پذیرفت در سنه 1270 هجرى.» / آثار تاریخى تهران، صص 64 تا 68.

 كوچه سید ولى، خیابان بوذرجمهرى را به بازار پاچنار متصل مى‌‌كند. مورخین، فروش اراضى قبرستان سید ولى به روس‌‌ها را، یكى از عوامل مهم در ایجاد انقلاب مشروطه مى‌‌دانند:

 «مدرسه مخروبه و قبرستان موقوفه امامزاده سید ولى در قرب مدرسه خازن‌‌الملك در قسمت شمالى آن واقع بوده و به لحاظ حُسن موقعیت، مورد درخواست بانك استقراضى بوده تا با خریدارى این ملك در آن‌‌جا ساختمان بانك را بنا كند. روحانیون مدعى بودند كه زمین مورد بحث متعلق به عامه مسلمانان است و این عمل با موازین شرعیه موافق نیست. اما بانك اصرار به خریدارى آن را داشت كه سرانجام حاج شیخ فضل الله نورى با آن موافقت نمود وملك مزبور را به بانك استقراضى فروخت.» / تاریخ انقلاب مشروطیت، ص 274؛ تاریخ بیدارى ایرانیان، ج 1، ص 324.