آتشکده تهران

آتشکده تهران- با نام های معبد آدریان، نیایشگاه آدریان، مسجد زرتشتیان، معبد زرتشتیان در زمینی به ابعاد۵۴ در۲۴ متر و مساحت۱۳۰۰ متر مربع بنا در خیابان جمهوری، خیابان میرزا کوچک خان (استالین سابق )، شماره ۴ ، (ضلع شمالی دبیرستان فیروز بهرام) واقع است. بنای معبد آدریان مربوط به دوره قاجار است و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۴۴۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مختصات جغرافیایی، آن:

E  51″24’50.28      N 35″41’44.44 با ارتفاع  ۱۱۷۵متراز سطح دریا است.

سنگ بنای آن در روز اشتاد ایزد (۲۳ امرداد) ۱۲۹۳ خ برابر با روز اورمزد وفروردین ماه ۱۲۸۳ باستانی (۱۳ اوت ۱۹۱۳ م) با حضور ارباب کیخسرو شاهرخ، ریاست انجمن وقت زرتشتیان تهران پایه گذاری شد و ساخت آن در سال ۱۲۹۶ خ به پایان رسید. این بنا با کمک مالی پارسیان هندوستان (بهرام جی بیکاجی) و زرتشتیان ایرانی ساکن ایران و هند ساخته شد و آتش آن را با مراسمی خاص پس از ۲۵ روز از آتشکده یزد به تهران و آدریان آوردند.

پلان و نقشه عمارت مرکزی آتشکده تهران

اریاب کیخسرو در یادداشت‌های خود آورده است: «به آن اندیشه افتادم که برای جماعت عبادتگاهی لازم است، زیرا در تهران برای جماعت (در حدود ۵۰۰ نفر که بیشتر به کار بازرگانی و کشاورزی مشغول بودند) تا آن تاریخ معبدی نبود. لهذا چون در این موقع مرحوم بهرامجی بیکاجی یکی از پارسیان جوانمرد که کارش سیاحت بود به تهران آمده بود مطلب را با او در میان نهادم، مشارالیه وعده مساعدت داد. شرحی نوشته به او دادم و به بمبئی رفت و اقدام کرد. خوشبختانه عده ای از پارسیان مبلغی برای بنیان آدریان سرخط رفته بودند چه برای ساختمان و چه برای اندوخته نگهداری که متدرجاً برسانند.»

رضاقلی خان معاون وزارت معارف، مجدالسلطنه نماینده وزارت امور خارجه، محمدعلی فروغی ذکاء الملک، حکیم الملک، حاج سید نصرالله، میستراردشیرجی، میستر بهرامجی، میستر شاهپور جی، میرزا کیخسرو رئیس انجمن وقت زرتشتیان و جمعی دیگر از آقایان معارف پرور و خوانین زرتشتی در روز افتتاح آتشکده حاضر بودند.

دیوار بیرونی بنای آدریان با آجرکاری زیبا مزین شده و بالای درب ورودی چوبی آدریان، کتیبه ای با سنگ مرمر که در دست ۲ فرشته است، سال ساخت بنا در ذیل جمله «خشنوتره اهور همه مزدا ۱۲۸۶» را نشان می دهد. خشنوتره … به معنی؛ به خشنودی اهورا مزدا است و معمولا در آغاز بیشتر نیایشهای زرتشتیان آمده است (تفاوت زمانی سال باستانی با خ۱۰ سال می باشد. یعنی سال ساخت بنا ۱۲۹۶  خ مطابق با ۱۲۸۶ باستانی)

در قسمت مرکزی بنای نیایشگاه اتاقی چهار گوش بنا شده که دیوارهای آن تا ارتفاع ۸۰سانتی متری بالا آمده‌اند و پس از دیوارها، شیشه‌های یکدست و ضخیم تا سقف ادامه دارد. در اتاق، یک ظرف مسی قرار دارد که به آن آفرینگان (مجمر) می‌گویند، داخل آفرینگان (مجمر) کنده‌ای نیم سوخته و خاکستر بسیاری، از آتش به جای مانده و شعله‌ای باریک در میان ظرف، آتش را زنده نگه داشته‌است.

بنای مرکزی آتشکده در مرکز مجموعه قرار دارد و دارای ابعاد ۱۲در۱۷ متر و به مساحت ۲۰۴ است که برخی به آن تالار عبادت، برخی آتشکده و برخی معبِد می گویند.رو به روی بنا مانند آتشگاه یزد حوضی بیضی شکل به قطرهای ۸ و ۴ متر دیده می‌شود. ساختمانی با نمای سنگ سفید و کنگره ای در بالای دیوار و شش ستون که در جلوی در ورودی آن زیر طاقی قرار گرفته‌اند. ایوان شرقی با سرستون هایی سنگی که بر روی هر کدام چهار سر گاو قرار دارند،‌ وزن سقف را تحمل می کنند. در میان گاوها که به صورت نشسته بر روی ستونها قرار گرفته، شاخه هایی از انگور و برگ آن که در دین زرتشت نماد شادی است قرار دارد.

آتشکده تهران

در سمت راست بالای کتیبه، یک خورشید حجاری شده و زیر آن یک مجمر آتش قرار دارد و در مرکز فروهری قرار دارد که نمونه آن را تاکنون مشاهده نکرده اید و تفاوتهای زیادی با فروهرهای معمولی دارد؛ در نشانهای معمول فروهر و در دستان آنها حلقه ای قرار دارد که در این اثر به صورت نیم دایره و کمان دیده می شود، در فروهرهای معمول؛ دو نماد خیر و شر به صورت خطی که در پایان دارای حلقه هستند از کمر به دو طرف منتهی شده، اما در این نماد سپنته مینو و انگره مینو به صورت چنگال یک پرنده شکاری تراش خرده است! در سمت چپ سنگ حجاری شده نیز مردی روحانی قرار دارد که به گفته یکی از موبدان شبیه شاه گشستاسب حجاری شده است و کمانی در دست دارد!

آتشکده آدریان ارباب کیخسرو شاهرخ ریاست انجمن زرتشتیان بن گذاشت 1296 خ اتمام رسید در خ میرزا کوچک خان

گچبری­های تالار آتشکده فوق­العاده زیبا است و با رنگ طلایی و مسی مزین شده و پنجره­ها به صورت تیزه­دار با قوسی مخصوص به زیبایی آدریان افزوده است.

در ضلع شرقی اتاق نگهداری آتش، سه گاوصندوق قرار دارد که هر کدام برای دهش (خیرات) خاصی در نظر گرفته شده است، کمک به آدریان، نیازمندان، بیماران و یادواره درگذشت اشوزرتشت و در روی آن ظرفی است که بیشتر اوقات در آن نخود و کشمش قرار می دهند.

به غیر از ساختمان مرکزی، چهار ساختمان دیگر نیز دارد که دو عمارت در شرق و دو عمارت در غرب آن می باشد، عمارتهای شرقی که به خیایان راه دارند یکی قاجاری با سقف شیروانی و دیگری پهلوی دوم با سقف تخت است و ساختمان های غربی که هر دو قاجاری بوده و عمارت شمالی نانوایی و محل پخت نان مراسم هاست و پوشش سقف آتشکدهشیروانی با خرپای چوبی است.

بخش های نیایشگاه عبارت اند از: یزشنگاه، اطاق موبدان، تالار میرزا جمشید مهربان کرمانی به نامگانه «سرور رستم»، اتاق یشت خوانی بهرام مهربان خداوندی به نامگانه «مهربان خداوندی»، تالار میرزا جمشید مهربان کرمانی به نامگانه «میرزا رستم مهربان»، آشپرخانه و انبار چوب (جنوب شرقی عمارت) که دیگر از حوصله گزارش خارج است.

ﻗﺒﻠﻪ ﺯﺭﺗﺸﺘﻴﺎﻥ ﻧﻮﺭ ﻭ ﺭﻭﺷﻨﺎﻳﻰ ﺍﺳﺖ. ﺁﻧﺎﻥ ﻣﻰ ﺗﻮﺍﻧﻨﺪ ﺩﺭ ﺭﻭﺯ ﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﺧﻮﺭﺷﻴﺪ ﻭ ﺷﺐ ﻫﺎ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﻧﻮﺭ ﻣﺎﻩ، ﺁﺗﺶ، ﺷﻤﻊ ﻳﺎ ﭼﺮﺍﻍ ﺭﻭﺷﻦ ﻧﻤﺎﺯ ﺑﺨﻮﺍﻧﻨﺪ. ﺯﺭﺗﺸﺘﻴﺎﻥ ﺗﻨﻬﺎ ﺩﺭ ﺁﺗﺸﻜﺪﻩ ﺭﻭ ﺑﻪ ﺁﺗﺶ ﻧﻤﺎﺯ ﻣﻰ ﮔﺰﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﺣﺘﻰ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻰ ﻳﻚ ﺁﺗﺸﻜﺪﻩ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺭﻭ ﺑﻪ ﺁﻥ ﻧﻴﺎﻳﺶ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻨﺪ. ﺁﺗﺶ ﺩﺭ ﻣﺰﺩﻳﺴﻨﺎ ﻧﻤﺎﺩ «ﺍﺷﻪ» ﺍﺳﺖ. ﺁﺗﺶ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺩﺭ ﺁﺗﺸﻜﺪﻩ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺩﺭﻓﺶ ﻣﺰﺩﻳﺴﻨﺎ ﻭ ﻧﻤﺎﺩ ﻫﻮﻳﺖ ﺩﻳﻨﻰ– ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺯﺭﺗﺸﺘﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﻰ ﺭﻭﺩ. ﺯﺭﺗﺸﺘﻴﺎﻥ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻧﻤﻰ ﺗﻮﺍﻥ ﺑﺮﺍﻯ ﺧﺪﺍ ﺣﺪﻭﺩ ﻭ ﺟﻬﺎﺗﻰ ﻗﺎﻳﻞ ﺷﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺯﺭﺗﺸﺖ ﻧﻮﺭ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻧﻤﺎﺩﻯ ﺍﺯ ﻓﺮﻭﻏﻤﻨﺪﻯ ﺍﻫﻮﺭﺍﻣﺰﺩﺍ ﻧﻤﺎﺯ ﻣﻰﮔﺰﺍﺭﻧﺪ. ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﺑﺮخی ﺍﺯ ﻋﺎﻣﻪ ﻣﺮﺩﻡ، ﭘﻨﺪﺍﺷﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﺯﮔﺰﺍﺭﻯ ﺯﺭﺗﺸﺘﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﺁﺗﺶ، ﺁﺗﺶ ﭘﺮﺳﺘﻰ ﺍﺳﺖ. اﻣﺎ ﺩﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﻧﻤﺎﺯﮔﺰﺍﺭﺩﻥ ﺭﻭ ﺑﻪ ﺁﺗﺶ، ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺁﺗﺶ ﺑﻪ ﺟﺎﻯ ﺧﺪﺍ ﻧﻴﺴﺖ. ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﻣﻬﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻴﻌﻴﺎﻥ
آدریان بزرگ مجموعه ای دینی، اجتماعی و … که در بزرگراه کردستان، خیابان شیراز جنوبی، خیابان زرتشتیان واقع شده است و یک نیایشگاه نیز در آن قرار دارد.

منابع مقاله آدریان تهران، نوشته و تنظیم رستم پارکی در مهنامه زرتشتیان شماره ۱۷ و۱۸ و ۱۹ ، فروردین ۱۳۵۳ یادداشت های کیخسرو شاهرخ، به کوشش و زیرنویس سرتیپ دکتر جهانگیر اشیدری کتاب شناخت اساطیر ایران، نویسنده جان هینلز، ترجمه: ژاله آموزگار و احمد تفضلی ساختمانی صدساله جایگاه آتش چندهزارساله، تارنمای امرداد، میترا مرادپور فرهنگ لغت فارسی به فارسی برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی اسناد ثبتی فهرست آثار ثبتی ملی ایران در سازمان میراث فرهنگی خرده اوستا، ترجمه و تفسیر؛ موبد اردشیر آذرگشسب
وبلاگ آتشکده ایران، بوذرجمهر پرخیده کتاب راهنمای جامع گردشگری تهران دفتر وقایع انجمن زرتشتیان تهران فرهنگ لغات مرحوم دهخدا تارنمای انجمن موبدان تهران انجمن زرتشتیان استکهلم .

 از نكات بازگفتنی‌ دیگر در این باب، آنكه در پهنه ری‌ باستان، صحرای‌ مشرق و جنوب شرقی‌ ری‌ كه آتشكده در آنجا افتاده به نام صحرای‌ ازدان - مخفف ایزدان (ظاهراً به مناسبت ستایش آنها در آتشكده) - خوانده می‌‌شده است، و ذكر آن در قصیده ابن كربویه رازی‌ مذكور در مختصر كتاب البلدان ابن فقیه از مؤلفات قرن سوم به چشم می‌‌خورد، آنجا كه گفت:

 او كالمَدینَه شَطَّاَها و  شارِعُها

 مِن المُصَّلی‌ اِلی‌ صَحراءِ أَزدانِ

 / مختصر كتاب البلدان، ص 272.

 در تعیین محل صحرای‌ ازدان درمشرق و جنوب شرقی‌ ری‌، علاوه براحتمالی‌ كه در مقام خود اشاره رفته، ظاهراً یكی‌ هم این است كه بی‌ گمان این نام فارسی‌ است و ازعهد پیش از اسلام به جای‌ مانده و به ایزدان منسوب است، و ایزدان از مقدسات آیین مغان و زرتشتیان بوده‌اند، كه در آتشكده‌ها مورد ستایش قرار می‌‌گرفته‌اند؛ چنانكه در یازده كیلومتری‌ مغرب شهر قم، در خلجستان نیز كوهی‌ است كه در قدیم موقعیت مذهبی‌ داشته، و آثار و علایم دین زرتشت هنوز هم درآن پیداست، و نام آن كوه یزدان است.
/ جغرافیای‌ قم، ص67 نقل در ری‌ باستان، صص 27 تا 36 و 347.

درب ورودی اصلی آتشکده تهران